تجربه ی احیای وقف در کشور کویت
از تجربه ی احیای وقف در کشور کویت چه نکات و مدیریت و روش و وقف کردن جدیدی را آموزش چه برداشتی می کنیم؟
مقدمه:
باری؛ یکی از نعمتهای پروردگار متعال برای مردم و کشور کویت آغاز تحرکی پویا در عرصهی وقف است. این تحرک، نقش مهم وقف در سرنوشت مسلمانان را دوباره احیا کرد و خیلی زود، در کوتاهترین فاصلهی زمانی ممکن مؤسسهای را پدید آورد .
که نه تنها مورد تأیید و حمایت سایر نهادهای حکومتی کویت واقع شد، بلکه از سوی شهروندان و نهادهای غیر حکومتی با جهتگیریها و تعلقات مختلف نیز مورد استقبال قرار گرفت.
مؤسسه مذکور همچنین با تأیید و تقدیر فراوان نهادهای فعال و علاقهمند بینالمللی در عرصهی تلاشهای اسلامی بویژه در زمینهی وقف مواجه شد. مؤسسه یا نهاد مورد بحث ما دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت (الامانة العامة للاوقاف) است که در جمادی الاخر 1414 (نوامبر 1993) تأسیس گردید.
وقف از نظر ما شیوهای از تلاشهای توسعه است که به مسلمین فرصت تقرب جستن به خداوند عزوجل را میدهد. زمینهی فعالیتها و اقدامات وقفی گسترده است و میتواند شامل همهی عرصههای تلاشهای اجتماعی باشد. همین زمینه قادر است به عنوان یکی از راههای اصلی به کارگیری تواناییهای مردمی، نقش مؤثری را در توسعهی جامعه و شکوفایی آن ایفا کند.
گزارشی که پیش روی شماست تجربهی احیای وقف در کشور کویت را بویژه - در حال حاضر - عرضه میدارد و با این عناوین و بخشها تهیه شده است:
در اینجا لازم میبینم که سپاس فراوان خود را نسبت به همهی کسانی که در این تجربه سهیم بوده و از داخل یا خارج کشور کویت کمکهای خود را بدین منظور ارسال داشتهاند، تقدیم بداریم و از قادر متعال عاجزانه بخواهیم که توفیق عرضهی خدماتی مفید به دین و امت خویش را به ما عنایت فرماید.
مشتاقانه و مصرانه خواهان در یافت راهنماییها و رهنمودهایی هستیم که ما را در تقویت این تجربه و غنیتر و پیشرفته ساختن آن یاری نماید.
نگاهی گذرا به تاریخچهی تحول وقف در کشور کویت
اقدام به وقف اموال و املاک از دیرباز، از زمان پیدایش کشور کویت با ساختن مساجد و تخصیص موقوفات به آنها آغاز شده است. تاریخ نگاران در این رابطه، نخستین موقوفهی ثبت شده را بنای مسجد »بن بحر« در حدود سال 1108 ه ق (1695 م) ذکر کردهاند.وقف در آن دوران بیانگر نوعی همیاری اجتماعی بوده است که بدون نظارتی مرکزی در جامعه ی آن زمان کویت صورت میگرفت لذا هیچ مرکزیتی روال و روند اقداماتی وقفی را هدایت و مدیریت نمیکرد و وقف در زمینهها و عرصههای مختلف اجتماعی نمیگستراند.
با آغاز قرن بیستم و در راستای تلاشهایی که کشور کویت در جهت دگرگونی و بهبود نظام اداری خویش به عمل آورد، ادارهی اوقاف این کشور در سال 1921 م ایجاد گردید و مدیریت و نظارت بر اوقاف را در حد توان آن زمان خویش بر عهده گرفت.
در سال 1948 م محدودهی اختیارات این اداره گسترش یافت و آن را قادر ساخت که با تحرکی وسیعتر فعالیتهای مربوط به وقف را در خدمت اماکن دینی و نیازمندان سامان بخشد. ادارهی اوقاف با تشکیل هیأت امنای اوقاف توانست مشارکت مردمی در نظارت بر امور وقف را تحقق ببخشد.
اعضای این هیأت را برخی از شهروندان به ریاصت مرحوم شیخ عبدالله الجابر الصباح رئیس ادارهی اوقاف آن زمان تشکیل میدادند.
در تاریخ 1951/4/5م با صدور فرمان امیر کویت مبنی بر انطباق فعالیتهای اوقاف با احکام شرع مبین اسلام، ساختار اساسی و قانونی اوقاف در کویت شکل نهایی خود را پیدا کرد. این قانون هم اکنون در حال اجراست و تا زمانی که قانون جدیدتری آن را تغییر نداده است معتبر میباشد.
در پی اعلام استقلال کشور، ادارهی اوقاف کویت در تاریخ 1962/1/17 به وزارتخانه تبدیل شد و نام وزارت اوقاف را به خود گرفت. در تاریخ 1965/10/25 امور اسلامی نیز به عنوان و مسؤولیت این وزارتخانه افزوده شد و وزارت اوقاف و امور اسلامی متصدی مسؤولیتهای مختلفی، از جمله مدیریت اوقاف گردید.
در زمان اشغال کویت توسط عراق در فاصلهی زمانی 91 - 90، یکی از جلوههای مقاومت در برابر تهاجم کور و ظالمانهی رژیم عراق، تلاش آن دسته از کارکنان اوقاف بود که با هدف حفاظت از اسناد موقوفات و مدارک قدیمی آنها در برابر خطر پایمالی و نابودی در آن شرایط ادامه یافت.
پس از سپری شدن آن دوران اندوهبار بخش اوقاف - به فضل و منت پروردگار - از جملهی بخشهای فعال دولت کویت بود که توانست خیزشی بزرگ را بویژه در اهداف و نوسازی ابزار به خود ببیند.
بازسازی ساختار و تشکیلات اوقاف در نمودار سازمانی وزارت اوقاف و امور اسلامی صورت گرفت و عمدهی فعالیت این بخش در این مرحله در برطرف کردن آثار تجاوز بویژه بر املاک وقفی متمرکز گردید.
همچنین تلاشهای فراوانی صورت گرفت که در مرحلهی پس از آزادسازی کویت، وقف به جایگاه مؤثر و شایان خویش در خدمت به جامعه و شکوفایی احیای آن بازگردد و مشارکت مردمی در نظارت بر اوقاف سازماندهی شود.
این تلاشها منجر به آن شد که در تاریخ 1993/11/13 فرمان امیر کویت مبنی بر تأسیس دبیرخانهی مرکزی اوقاف صادر گردد.
در این فرمان تصریح شده است که این دبیرخانه »وظیفهی دعوت به وقف و انجام همهی امور مربوط به آن، از جمله مدیریت و نظارت بر اموال و املاک وقفی سرمایهگذاری آنها و به کارگیری درآمد حاصله در چارچوب اهداف و شرایط تعیین شده توسط واقفان را عهدهدار میگردد،
به گونهای که اهداف شرعی وقف تحقق پذیرد و در جهت توسعهی فرهنگی، اجتماعی و مدنی جامعه و کاهش فشار زندگی بر افراد نیازمند تلاش شود.
جهت گیری راهبردی احیای وقف در کشور کویت
دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت از آغاز تأسیس خویش بر تعیین یک استراتژی آیندهنگر برای خود تأکید و اهتمام داشته است و به اینمنظور مطالعات گستردهای را انجام داده است. بر این اساس سند »طرح راهبردی دبیرخانه« در ماه مبارک رمضان 1417 (ژانویه 1997) منتشر شد و در آن مبنای استراتژی دبیرخانه، همان اهداف راهبردی تشکیلات اسلامی و اوقاف تعیین گردید. (این تشکیلات علاوه بر دبیرخانهی مرکزی اوقاف، شامل وزارت اوقاف و امور اسلامی و بیتالزکات میباشد) . در مورد رسالت این تشکیلات در این سند به تصریح چنین ذکر شده است: »تحقق بخشیدن روشی مؤثر و پویا در تعامل با شرایط زمان، پاسداشت از هویت عربی - اسلامی جامعه و کمک به آن در حل مشکلات اساسیاش و بالاخره کوشش در اعتلای جامعه در ابعاد و زمینههای مختلف«. در این چارچوب، نگرش راهبردی دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت و رسالت آن شکل گرفت و به این نحو مطرح گردید:نگرش کلی: وقف نهادی ویژه و پیشتاز در فرآیند توسعه و اعتلای جامعه.
رسالت وقف: گسترش اندیشهی وقف به عنوان راهکاری دینی و قانونی برای توسعهای پویا در ساختارهای نهادینهی جامعه و افزایش بهرهوری وقف از راه مدیریت نوین جهت تحقق بخشیدن به اهداف شرعی واقفان و اعتلای جامعه و تقویت جهتگیری تمدن اسلامی بر اساس مطالب یادشده میتوان اهداف راهبردی دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت را در این محورهای اصلی خلاصه نمود:
سند استراتژی دبیرخانه، سیاستهای کلی آن را به این شرح اعلام کرده است:
1. تشکیل این دبیرخانه تلاش دیگری برای کارهای خیرخواهانه است، لذا دبیرخانه در نظر ندارد عرصه را بر دیگران تنگ نماید یا نقش و جایگاه آنها را از آن خود کند.
2. تمام فعالیتهای دبیرخانه در آن واحد تحقق بخشیدن به منافع دنیوی و رسیدن به اجر اخروی را دنبال میکند.
3. دبیرخانه دست یاری و همکاری در امور خیریه را به سوی همگان دراز میکند.
4. تمام فعالیتهای دبیرخانه تابع نظارت قانونی و مالی و اداری است.
5. دبیرخانه در خدمت هر کاری نیک برای رشد و توسعهی جامعه میباشد.
6. دبیرخانه امکانات لازم را - درحد ممکن - جهت فعالیتهای برنامههای توسعه انجام میدهد.
7. اصل در وقف بر این است که درآمد حاصله هزینه گردد.
8. سرمایهگذاریهای دبیرخانه به دور از قراردادن موقوفات در معرض خسارت و خطر صورت میگیرد.
9. در سرمایهگذاریها تنوع و توزیع در بخشهای مختلف اقتصادی و نواحی جغرافیایی متفاوت رعایت میگردد.
10. با مراکز و مؤسسات دارای تخصص سرمایهگذاری و مالی به عنوان کانال در امر سرمایهگذاری همکاری خواهد شد.
11. در طرحهای سرمایه گذاری بر جنبهی اجتماعی و توسعهای کارها تأکید میشود.
12. موقوفات و اموال قفی در زمینههای سودآورتر به کار گرفته شود.
13. کارکنان دبیرخانه، شریک کار خیر تلقی میشوند.
14. دبیرخانه،خود را نسبت به تقویت همکاری با بخش خصوصی و مردمی متعهد میداند.
15. در حد امکان کارهای اجرایی به بخش خصوصی واگذار خواهد شد.
16. سادگی ساختار تشکیلاتی دبیرخانه و انعطافپذیری آن، از جملهی اصول اساسی در کار آن است.
17. اعتقاد ما بر این است که وحدت و تمرکز در سازماندهی و هماهنگی در برنامهریزی وجود داشته باشد ولی در اجرا، عدم تمرکز رعایت شود.
18. از ابتکار عمل و نوآوری حمایت مینماییم و آن را مورد تأکید برای تحقق بخشیدن به اهداف دبیرخانهی مرکزی میدانیم.
19. برنامهریزی علمی را به عنوان روش اصلی کار خویش پذیرفتهایم و بدان پایبندیم.
20. انعطاف آمیز بودن اهداف وقف را تشویق مینماییم و هدف خیرخواهانه را آزاد تلقی میکنیم.
21. به تجدید و نوآوری و در وقفنامهها به منظور پاسخگویی به نیازهای جدید اعتقاد داریم.
22. تلاش میکنیم که به کار خویش نقشی مکمل نسبت به سایر فعالیتهای خیریه بدهیم.
23. شفافیت، یک اصل اساسی در کارما به حساب میآید.
24. در کارهایمان از کارشناسیهای دیگران میآموزیم و برتری مدیریت را ترویج میکنیم.
25. خود را پایبند به آن میدانیم که هزینههای ادرای از محل سود حاصله - را کاهش دهیم.
26. برخود لازم میدانیم که نقش مردم را در عرصهی وقف گسترش دهیم.
27. خود را متعهد میدانیم که مصارف شرعی وقف را شناسایی کنیم تا مقاصد واقفین را تحقق بخشد.
28. مجموعهی دبیرخانهی مرکزی اوقاف برخود لازم میبیند که ایمان به رسالت وقف را در کلیهی اعضای خویش تقویت نماید.
29. به استمرار کار دبیرخانه و نهادینه بودن آن پایبندیم نه به اشخاص آن.
30. خود را متعهد میدانیم به اینکه نیازهای وقفکنندگان - را در صورت نیاز - برآورده کنیم و به آرمانهای آنها را توجه نماییم.
31. اعتقاد داریم که انسانها پایه و مبنای هرگونه تحول و پیشرفت هستند و همیشه تلاش خواهیم داشت که تواناییها، شایستگیها و فعالیت کارکنان را افزایش دهیم.
تجربه ی صندوقها و طرحهای وقف
گفتگوها و مباحثات گسترده و ژرف در دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت به این نتیجهگیری منجر شد که باید برای تحقق اهداف و چشمانداز استراتژیک دبیرخانه، ساختاری تشکیلاتی و نوین پدید آید.این ساختار همان تشکیلات صندوقها و طرحهای وقف است که ادارهی آن را مردم به صور خودگردان بر عهده دارند. تشکیلات مذکور از طریق دعوت عموم مردم به وقف و انجام فعالیتهای توسعه گرایانه، در تلاشهای توسعه از راه وقف مشارکت میکند.
فعالیتهای این تشکیلات در چارچوب طرحی کلی و کامل صورت میگیرد که در این طرح نیازها و الویتهای جامع مدنظر قرار گرفته و فعالیتهای دیگر نهادهای دولتی و ملی ملحوظ شده است. لذا دبیرخانهی مرکزی اوقاف، رؤسا و اعضای هیأت مدیرهی صندوقها و طرحها وقف را در مسؤولیتهای استراتژیک خویش شریک و همکار خود میداند.
در چنین زمینهی فکرییی و با این مقدمات، بارزترین ویژگیها و دستاوردهای تجربهی کویت را در زمینهی صندوقها و طرحها وقف به این شرح تقدیم میداریم.
صندوقهای وقف
صندوقهای وقف چارچوب فراختری برای انجام فعالیتهای وقفی است.از طریق این صندوقها همکاری مردم و نهادهای مردمی با نهادهای دولتی در راه تحقق بخشیدن به اهداف توسعه گرایانهی وقف شکل عملی به خود میگیرد.اینک تجربهی صندوقهای وقف در کشور کویت را در موضوعات اصلی ذیل مورد بررسی قرار میدهیم:
اهداف تأسیس صندوقهای وقف
هدف از ایجاد صندوقهای وقف، جلب مشارکت مردم در تلاشهایی است که به منظور احیای سنت وقف از راه برنامهریزی و اجرای طرحهای توسعه بر مبنای شیوههای اسلامی و در راستای پاسخگویی به نیازهای اجتماعی میباشد.تأسیس صندوقهای وقف همچنین این هدف را دنبال میکند که اقدامات وقفی را به سوی اهداف توسعه و نیازهای جامعه سوق دهد و درآمدهای حاصله از داراییهای وقفی را به نحوی شایسته دربرطرف کردن این نیازها و تحقق این اهداف به کار گیرد.
طبیعتا نیازهای اجتماعی و اهداف توسعه را واقعیتهای موجود از طریق برنامههای اجرایی به صندوقها دیکته میکند و در برنامهها فراهم ساختن بالاترین دستاوردهای توسعه مطرح و مراعات میگردد.
برنامههای اجرایی، پیوند و ارتباط لازم را بین پروژههای مختلف وقف و نیز بین این پروژهها و سایر طرحهایی که دستگاههای دولت و دیگر سازمانهای عامالمنفعه اجرا میکنند، به وجود میآورند.
دستاوردهای پیش بینی شدهی صندوقهای وقف
1. احیای سنت وقف از طریق دعوت عموم به مشارکت در طرحهایی که به روحیات مردم نزدیکتر و به نیازهای آنان پاسخگوتر باشند.2. بازگرداندن نقش توسعه گرایانهی وقف؛
3. بهبود بخشیدن به کارهای خیریه از طریق مطرح ساختن الگوهایی نوین و شایان پیروی؛
4. بر آورده کردن نیازهای جامعه و شهروندان در زمینههایی که از سوی دولت و مؤسسات ملی مورد حمایت لازم و مناسب قرار نمیگیرند.
5. ایجاد تعادل بین کارهای خیریه در خارج از خاک کویت و کارهای خیریهی داخلی؛
6. فراهم ساختن مشارکت عمومی مردم، ترویج وقف و اداره کردن طرحهای وقفی؛
7. تحرک بخشیدن به کارهای وقفی از راه ایجاد تشکیلاتی که انعطاف پذیر و نظم و انضباط را در کنار هم داشته باشد.
مدیریت صندوقهای وقف
مدیریت هر یک از صندوقهای وقف را یک «هیأت مدیر» بر عهده میگیرد. اعضای این هیأت را چهرههای مردمی به انتخاب رئیس هیأت امنای اوقاف تشکیل میدهند. افزودن نمایندگانی از دوایر دولتی مرتبط با زمینههای کاری صندوق این هیأت بلا مانع است. مدت کار هیأت مدیره صندوقها دو سال و قابل تمدید میباشد.اعضای هیأت مدیره از بین خود، رئیس و نائب رئیس هیأت را انتخاب میکنند.
هیأت مدیره را مدیر عامل صندوق در پیشبرد کارها یاری مینماید. این شخص توسط دبیر کل اوقاف از بین کارمندان دبیرخانهی مرکزی (یا در میان سایر اشخاص) برمیگزیند.
مدیر عامل صندوق به حکم وظیفهای که دارد عضو هیأت مدیرهی صندوق تلقی میگردد و سمت دبیری هیأت را برعهده میگیرد. بنابر ضرورت، مدیر عامل میتواند یک یا چند معاون در اختیار داشته باشد.
درآمدهای مالی صندوقهای وقف
- درآمدهایی که از قبل به طور سالیانه به صندوق وقف اختصاص داده شده و درآمدهای وقفی جدید که با توجه به اهداف صندوق به آن تخصیص مییابد.- سهمیهای که توسط کمیتهی طرحها در دبیرخانهی مرکزی از محل بودجهی صندوقها به هر صندوق اختصاص مییابد. بودجهی صندوقها از موقوفات خیریهی عمومی و دیگر درآمدهای دبیرخانهی مرکزی تهیه میشود و سهمیهها را رئیس هیأت امنای امور وقف (وزیر اوقاف) تعیین میکند.
- درآمدهایی که خود صندوق از طریق ارائهی فعالیتها و خدمات خویش بدست میآورد.
- هدایا، اموال موقوفه طبق وصیتها و کمکهای داوطلبانه که تعارضی با نوع کارهای وقفی و اهداف صندوق ندارند.
- درآمد کمکهایی که از سوی بیگانگان به صندوقهای وقف تقدیم میشود، اطلاع و موافقت کمیتهی برنامهریزی دبیر خانهی مرکزی اوقاف برای دریافت کمکها ضروری است.
- وقف نمودن برای خود صندوقها جایز نیست، بلکه باید وقف برای اهداف و مقاصد این نهادها صورت پذیرد.
روابط صندوقهای وقف
دبیرخانهی مرکزی اوقاف نهاد رسمی و مرکزی مسئول در زمینهی وقف و موقوفات در کشور کویت است که تسهیلات گوناگونی از طریق این نهاد به صندوقهای وقف ارائه میگردد و هدف از آنها اعتلای سطح فعالیت صندوقها، ایجاد هماهنگی میان آنها و کاهش هزینههای راه اندازی طرحهایشان میباشد.
دبیرخانهی مرکزی برای صندوقهای وقف و طرحهایشان تبلیغ میکند و مردم را با آنها آشنا میسازد. همچنیتن افراد خیر را به وقف برای اهداف این صندوقها فراهم میسازد.
علاوه بر اینها، دبیرخانه از محل درآمدهای خویش به صندوقها کمک میکند و مشورتهای شرعی و خدمات اداری، مالی، فنی و رسانهای را به آنها عرضه میدارد. طبیعتا پیگیری کار سیستمهای اداری صندوقها و نظارت بر فعالیتهای آنها نیز از وظایف دبیرخانهی مرکزی است.
رابطه با سازمانهای دولتی
صندوقهای وقف ملزم هستند که کارهای خویش را در رابطه با دستگاههای دولتی بر مبنای ضوابط رسمی انجام دهند به گونهای که حتی بتوانند با این دستگاهها طرحهای مشترکی را به اجرا درآورند.لازم به یادآوری است که در همهی صندوقهای وقف به تناسب رشتهی فعالیت امکان حضور نمایندگانی از نهادهای دولتی میباشد.
رابطهی جمعیتها و سازمانهای خیریه
صندوقعای وقف با همهی سازمانها و مؤسسات خیریه که با آنها اهداف مشترکی دارند از طریق اجرای طرحهای مشترک و ایجاد هماهنگی و پرهیز از رقابت منفی، همکاری میکنند. لذا نمایندگان بسیاری از جمعیتها و سازمانهای خیریه به عنوان اعضای هیأت مدیره در بسیاری از صندوقهای وقف سهیم اند.رابطه ی میان صندوقهای وقف
صندوقها الزاما نباید در کار یکدیگر دخالت کرده یا در عرض هم کار کنند. آنها باید در طرحها همکاری و در کارها هماهنگی داشته باشند.مادهی 18 نظام نامهی صندوقهای وقف به همین منظور تصریح دارد که: در چارچوب دبیرخانهی مرکزی اوقاف کمیتهای ایجاد میگردد که اعضای آن را مدیران صندوقهای وقف تشکیل میدهند.
هدف از ایجاد این کمیته، برقراری هماهنگی بین صندوقها، تبادل نظر و تجربه، مطالعهی پدیدهها و مشکلات و نیز طرح پیشنهادها برای حل معضلات میباشد.
آیین نامه و مقررات صندوقها از دو عنصر اصلی به وجود آمده است که عبارتند از:
این آییننامه برای توضیح موارد ذکر شده در نظامنامه تهیه و تدوین گردیده است. آییننامهی اجرایی شامل سیستم کار و فعالیت هیأتهای مدیرهی صندوقها، ویژگیهای طرحهای وقفی، شیوههای دعوت عموم مردم به وقف،
اختیارات مدیرعامل هر صندوق، اصول دریافت کمکها، هدایا، وصیتنامهها، اصول تهیهی برنامه و بودجه بر مبنای پیشبینی و نحوهی محاسبات پایان دورهی مالی و بالاخره اصول مالی و حسابداری لازم الاجرا در فعالیتهای صندوقهای وقف میباشد.
در سایهی فلسفهی وجودی تلاش برای ایجاد صندوقهای وقف و ساماندهی کار آنها، یازده صندوق وقف با اهتمامات ویژه در عرصههای مختلف به وجود آمدهاند:
1. صندوق وقف معلولان و گروههای خاص؛
2. صندوق وقف و فرهنگ و اندیشه؛
3. صندوق وقف قرآن کریم و علوم قرآنی؛
4. صندوق وقف توسعهی علمی (با اهتمام نسبت به مسائل علمی، تربیتی و آموزشی) ؛
5. صندوق وقف حمایت از خانواده؛
6. صندوق وقف حمایت از محیط زیست؛
7. صندوق وقف توسعهی بهداشتی؛
8. صندوق وقف مساجد؛
9. صندوق وقف دبیرخانهی مرکزی اوقاف؛
10. صندوق وقف کویت برای همیاری اسلامی (جهت همکاریها و کمکهای برون مرزی) ؛
11. صندوق ملی وقف برای توسعهی اجتماعی (با اهتمام نسبت به برنامههای اجتماعی و توسعهی درونی جامعه در مناطق مسکونی) .
طرحهای وقف
دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت با هدف پیشرفت در نهادینه کردن کارهای وقفی، به ایجاد طرحهایی عملی با موجودیت تشکیلاتی مستقل پرداخت. صرفنظر از شکل قانونی این طرحها، هدف از ایجاد آنها فراهم ساختن خدمات و پرداختن به فعالیتهای توسعهای میباشد،بهگونهای که یک طرح ممکن استوایجاد مکان یا تأسیسات عمومی باشد، یا ممکن است ارائهی یک سیستم خدماتی و یا فعالیتی عامالمنفعه و یا ارائهی خدمتی به گروهی خاص از جامعه باشد. تجربهی طرحهای وقفی نیاز به وجود تعریفی قانونی برای چنین طرحهایی را به اثبات رسانده است. در صورت وجود تعریف و قالب مشخص طبیعتا هر یک از طرحهای وقفی دارای ساختاری نهادینه شده خواهد گشت.
موافقت اصولی هر طرحی انگیزهها، اهداف، چارچوب کلی، سیستم مدیریت و تأمین مالی آن را روشن میسازد. همچنین انواع موقوفاتی که بعدها در جهت پیشبرد طرحهای وقفی عرضه و تخصیص میشود به محتوا و مقررات ذکر شده در موافقت اصولی طرحها بستگی دارند.
تجربهی وقف در کویت در جریان حرکت کنونی خویش، ایجاد و اجرای طرحهای وقفی گوناگونی را در زمینههای مختلف شاهد است. دراینجا به منظور راهنمایی و الگوبرداری به پارهای از آنها اشاره میکنیم:
- طرح وقفی کویت برای انجام مطالعات اسلامی در زمینههای توسعه به نام طرح وقف نهوض؛
- طرح حمایت از پیشهوران و اقدامکنندگان به گشایش طرحهای کوچک به نام طرح تولیدکنندگان و کسبه؛
- طرح مرکز کویت، ویژه مطالعات امنیت و ایمنی (طرح امنیت افراد و گروهها) - طرح حمایت از کارهای داوطلبانه به نام وقف وقت؛
- طرح بیتالسعادة (طرحی است که حمایت از خانوادههای جوان و پیشگیری از مواجه شدن آنها با مشکلات را مدنظر دارد.) ؛
- طرح حمایت از ایتام و بیسرپرستان؛
- طرح جویندگان دانش (در حمایت از دانشآموزان و دانشجویان نیازمند) ؛
- طرح ارتقا و اعتلای معلمان؛
- طرح شهر پیشاهنگان؛
- طرح فرهنگی سندباد (مرکز فرهنگی کودکان) ؛
- طرح دانستنیها برای همه (طرح کمک به ارتباط رایانهای کتابخانههای عمومی و آموزشگاهی) ؛
- طرح جلسات حفظ قرآن کریم؛
- طرح مسابقهی بزرگ کویت برای حفظ و قرائت قرآن مجید؛
- طرح احیا و بازسازی مساجد کهن (که جنبهی میراث فرهنگی دارند) ؛
- طرح اسکان امام جماعت مساجد؛
- طرح سیستم رایانهای مدیریت اوقاف به نام اوس؛
- طرح مرکز درمان گوشهگیری کویت (به منظور حمایت از کودکان مبتلا به بیماری Autism) ؛
- طرح مرکز بازآموزی و توانبخشی معلولان.
به طور کلی میتوان ویژگیهای مشترک و عمومی ساختار طرحهای وقفی را بدین گونه خلاصه کرد:
- مسؤولیت طرحها توسط مؤسسات فعال در بخش وقف و یا سایر مؤسسات مربوطه میباشد
- اندیشهی پروژه باید با اهداف راهبردی دبیرخانهی مرکزی اوقاف و سیاستهای کلی آن هماهنگ باشد.
- طرح باید اهدافی را تحقق ببخشد که نیازی واقعی از نیازهای جامعه را برطرف سازد و کاری نوین به کارهای داوطلبانه بیفزاید.
- طرح باید نموداری کلی که بیانگر عوامل و عناصر تشکیلدهندهی آن باشد و نیز برنامههایی اجرایی داشته باشد تا پیشبینیهای اجرا، تدارک مالی و انجام فعالیتها تسهیل گردد.
- باید نقشهی کار بوضوح برای طرفهای سهیم در طرح ترسیم شود. طرفهای سهیم از قبیل وقفکنندگان و مؤسسات دولتی و مردمی و بخش خصوصی؛
- مدیریت طرح باید پویا و شفاف باشد؛
- طرح باید اعتبار مالی مستقلی داشته باشد.
تجربهی سرمایه گذاری داراییهای وقف
در حقیقت، وضعیت بخش وقف در جامعهی کویت تا پیش از تأسیس دبیرخانهی مرکزی اوقاف در سال 1993 م، بیانگر آن است
که مدیریت به کارگیری و سرمایهگذاری موقوفات، به طور کلی پایبند شیوهی سنتی یعنی اجارهدهی درازمدت بوده است. به مرور زمان محدودهی شیوههای به کارگیری و سرمایهگذاری داراییها و درآمدهای وقفی وسیعتر شد و شاهد ظهر شیوههای مثبت و مؤثر گردید.
سطح پایین درآمد و بهرهوری اوقاف در گذشته باعث پایین ماندن توان مشارکت اوقاف در حل مشکلات اجتماعی شد.
این موضوع، خود یکی از دلایل مهم و عوامل مؤثری بود که مسؤولان امور را به اندیشیدن و بازنگری در تشکیلات و ساماندهی وقف و قرار دادن آن در نقطهی جهشی جدید متناسب با پیشرفتهای روز واداشت و بدینسان دبیرخانهی مرکزی اوقاف در سال 1993 به وجود آمد.
سیاست سرمایه گذاری داراییهای وقفی توسط دبیرخانهی مرکزی اوقاف
پس از تأسیس دبیرخانه مرکزی اوقاف کویت در سال 1993، تلاش برای ایجاد شیوههای نوین برای همهی عرصههای کار وقفی - از جمله بخش سرمایهگذاری اموال اوقاف - آغاز گردید. این تلاش قاعدتا میبایست در سایهی راهبردها و استراتژی کلی دبیرخانه و با رعایت این موارد اساسی صورت پذیرد:1. وجود چارچوب شرعی و رعایت آن در سرمایهگذاری موقوفات؛
2. ایجاد تحول روشهای سرمایهگذاری اموال وقف و توسعهی اعیان موقوفه؛
3. تحقق بخشیدن تعادل بین استانداردهای بهرهوری مالی و ارزشهای توسعه در سرمایهگذاری موقوفات.
بر اساس آنچه که ذکر شد استراتژی سرمایهگذاری داراییهای وقفی در کویت به این صورت بیان گردید.
«پاسداری از اصل موقوفات، توسعهی سرمایهها و داراییهای آنها و تقویت توان گسترش درآمدهای وقف بر اساس اصول شرعی سرمایهگذاری».
استراتژی یاد شده، در این اهداف کلی سرمایهگذاری وقفی مطرح و معنا شد:
- پاسداری از اصل موقوفات؛
- بالا بردن سرمایههای وقفی؛
- حمایت از ارزش اصل موقوفات در برابر نوسانات اقتصادی احتمالی؛
- گسترش توان توسعه درآمدها؛
- انتخاب راهها و ابزارهای مشروع در سرمایهگذاری به گونهای که با احکام و اصول اسلامی منافاتی نداشته باشند.
- تأکید بر موفقیتآمیز در آوردن روشهای شرعی سرمایه گذاری در فعالیتهای اقتصادی جامعه.
استراتژی دبیرخانه مرکزی، راه رسیدن به اهداف فوق را به این سیاستها و راهکارها منوط ساخته است:
- سیاستهای کلی سرمایهگذاری؛
- راهکارهای ویژهی ایجاد توازن در سرمایهگذاری در رشتهها و شیوههای مختلف؛
- راهکارهای ویژه سرمایهگذاری.
- همچنین در رابطه با استراتژی سرمایهگذاری، ضوابطی تعیین گردید که مدیریت سرمایهگذاری ملزم به رعایت آنها شده است. این ضوابط عبارتند از:
- ضوابط شرعی در سرمایهگذاری موقوفات؛
- ضوابط مالی و تخصص سرمایهگذاری؛
- ضوابط سرمایهگذاری در طرحهای موجود؛
- ضوابط مربوط به درآمدها؛
- ضوابط بنیادی در مدیریت سرمایهگذاری؛
- ضوابط حسابداری در سرمایهگذاری؛
آمار فعالیت های مالی دبیرخانه ی مرکزی اوقاف
- ارزش کل موقوفات جدیدالتأسیس درسال 1996 بالغ بر 4/2 میلیون دینار کویتی (13/8 میلیون دلار) بوده است.- رشد درآمد خالص سرمایهگذاریهای وقفی به بیش از 10/1 میلیون دینار کویتی (33/33 میلیون دلار) رسیده است.
- رشد هزینهی فعالیتها و طرحهای ویژه کارهای توسعهگرایانه وقفی بالغ بر 4 میلیون دینار کویتی (13/2 میلیون دلار) گشته است.
- نوآوری در شیوههای شرعی سرمایهگذاری و روشهای تأمین اعتبار مالی طرحهای سرمایهگذاری؛
- بازسازی و کاربری مجدد موقوفات به تناسب بازار سرمایهگذاری روز؛
- بررسی مخاطرات سرمایهگذاری در هریک از طرحها و پیشنهادهای کاری به طور جداگانه؛
- تحقق بخشیدن به دستاوردهای عملی دربخش سرمایهگذاری دبیرخانهی مرکزی اوقاف، از جملهی بارزترین این دستاوردها:
تأسیس شرکتهایی در زمینههای مختلف، تجدید کاربری موقوفاتی که از رده خارج شده بودند، به کارگیری نقدینگی در سرمایهگذاری کوتاه مدت، و مشارکت در مدیریت سرمایهگذاریهای دیگران.
سرمایه گذاری وقفی بین المللی
در زمینهی سرمایهگذاری وقفی برون مرزی، دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت تجربیات و دستاوردهایی دارد که مهمترین آموزشهای به دست آمده از آنها را این نکات تشکیل میدهند:ضرورت رعایت وضعیت بازار سرمایهگذاری برون مرزی در مناطق و کشورهای مختلف، ضرورت آشنایی با روشهای سرمایه گذاری بینالمللی و گونه های موفق و مفید آن، ضرورت آشنایی با شرایط قانونی در سرمایهگذاریهای بینالمللی و نظامهای داوری در حل مناقشات فیمابین، و بالاخره ضرورت ایجاد هماهنگی بین کشورها در زمینهی سرمایهگذاری اوقاف اسلامی.
ساختار و نهاد عمومی دبیرخانهی مرکزی اوقاف
دبیرخانهی مرکزی اوقاف به بعد نهادسازی که یکی از ابعاد توسعهی کار وقف است، اهمیتی بسزا قائل شد. زیرا انتظار میرفت که نقش مؤسسات وقف با فعالتر و مؤثرتر ساختن نقش مدنی و توسعهای وقف فزونتر گردد.تجربه ی نوین نهادسازی در عرصهی وقف در تاریخ معاصر کویت با ایجاد دبیرخانهی مرکزی اوقاف آغاز گردید و طبعا خود این نهاد بر مبنای اندیشهی تحلیل گرایانه در تجارب پیشین و جهتگیریهای بینالمللی معاصر در این زمینه تأسیس شد.
حاصل کار، به دست آمدن ذخیرهی فکری مناسب و نهادگرا، و تجربهای مؤثر، آرمانگرا، نهادساز،و پویا بوده است. مطالعهی این تجربه را به اختصار در پی میخوانید:
ویژگی و سرشت نهادساز بخش وقف
نخست لازم است اشاراتی به ملاکهای دینی که دبیرخانهی مرکزی اوقاف آنها را نقطهی آغاز حرکت خویش قرار داده است به عمل آید. مهمترین این ملاکها عبارتند از:- تلاشها و اقدامات وقفی، جزو عبادات میباشند.
- کار وقف را نمیتوان جز به منظور انتفاع جامعه و یا فرد انجام داد.
- موقوفات امانتهایی هستند که در اختیار کارگزاران قرار میگیرند.
- تبلیغ و گسترش شیوهی وقف خود تأکیدی بر اسلامی
بودن موجودیت نهادساز جامعه.
مسألهی دیگر اینکه کار وقفی و تلاش در عرصهی وقف با کار در ادارات دولتی و یا مؤسسات خصوصی و حتی مؤسسات کارهای داوطلبانه از این جهات متفاوت است:- کار وقفی کاری است که در آن جنبهی مردمی و داوطلبانه با جنبهی رسمی در هم میآمیزد.
- در این کار ضرورت دارد که علاوه بر جنبهی داوطلبانه، جنبهی تخصصی و حرفهای لازم نیز باشد.
- بین هدف کار وقفی داوطلبانه با اهداف جامعهی در توسعه همخوانی و رابطه وجود دارد.
- وقف باعث میگردد که حداقل پشتوانهی مالی لازم در بعضی از زمینههای مهم توسعهی اجتماعی تأمین ود.
- وقف یکی از انواع مؤثر تأمین اجتماعی است.
- وقف شایستگی آن را دارد که بخشهایی را که توسط دستگاههای دولتی یا مؤسسات ملی و خصوصی پوشسش داده نمیشوند پوشش دهد. علاوه بر این، سرشت نهادینه وقف میتواند هماهنگی و همپوشانی لازم را در بین مؤسسات هر سه بخش مذکور فراهم سازد و فعالیت آنها را به هم مرتبط نماید.
نظر به ویژگیهای کار وقفی و دستاوردهای جدید تمدن بشری و با توجه به جهت گیریهای نوین علم سازماندهی و مدیریت، تجربهی دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت بیانگر این است که چند اصل و دیدگاه فلسفی مهم اساس سازماندهی و مدیریت مؤسسات وقفی را تشکیل میدهد که مهمترین آنها عبارتند از:
- پایبندی به روشهای راهبردی در برنامهریزی فعالیتهای وقفی؛
- تأکید بر وظیفهی خدمات عمومی در ساختار تشکیلات؛
- جلب حمایت داوطلبانه و واقفان نسبت به طرحهای وقفی از راه مشارکت دادن آنها در نهادها و تشکیلات وقفی؛
- سادگی ساختار تشکیلاتی و نهادهای اداری و انعطافپذیری آن؛
- وجود سیستم نظارت مؤثر و بیپیرایه؛
- وجود توازن در تقسیم وظایف و اختیارات بین ضرورتهای ابتکاری کارگزاران و ضرورتهای نظارتی بر آنها؛
- جدا بودن مدیریت بهرهوری از اصل موقوفات از مدیریت برنامههای خدماتی وقف؛
- فعال و مؤثر بودن روابط تشکیلاتی و روان بودن فرایند کارهای اداری.
شبکه ی مؤسسات وقفی در کشور کویت
باید به این نکته توجه داشت که نهادهای فعال در بخش وقف در کشور کویت تنها محدود به کار یک مؤسسه نیست.بلکه در حقیقت این کار توسط شبکهای از مؤسسات ذیربط به این شرح انجام میگردد:
1. دبیرخانهی مرکزی اوقاف؛ این مؤسسه مرکز رسمی و نمایندهی دولت در نظارت بر بخش اوقاف است. روابط میان نهادهای وابسته به دبیرخانه و روابط آنها با سایر نهادهای موجود در جامعه توسط این مؤسسه تنظیم میگردد.
2. صندوقهای ویژه و تخصصی در بخش اوقاف؛ گونه و قالبی تشکیلاتی و نوین در کار وقف است که در پارهای از کشورها (و از جمله در کویت) پیاده و اجرا شده است.
عمدهی کار در تأسیس صندوقها تأکید بر اهداف خاصی در وقف است مانند: وقف به منظور حمایت از مساجد، وقف برای تقویت جایگاه قرآن کریم و یا گسترش آموزش و یا حمایت از محیط زیست، خانواده و غیره.
برای هر یک از این صندوقها تشکیلاتی سازمانی بهوجود میآید که پیگیری اهداف صندوق در احیای سنت وقف را بر عهده میگیرد و این کار را با جلب موقوفات جدید برای همان زمینهی کاری اختصاصی دنبال میکند.
تشکیلات صندوق همچنین بر نحوهی هزینه کردن و توزیع درآمد آن نظارت دارد و این نظارت را با طرحها و برنامههای ویژهی خود و یا با تأمین مالی برنامههایی که اجرایشان را بر عهده میگیرد اعمال میکند.
3. مؤسسات وقفی توسعهی جامعه؛ در زمینهی ایجاد و فعالیت این مؤسسات، کشور کویت تجربهی خود را از سال 1996 با تأسیس (صندوق ملی وقف برای توسعهی جامعه) آغاز کرد. این صندوق هم اکنون حمایت از کارهای وقفی توسعهای را در مناطق مسکونی مختلف عهدهدار شده است و از تشکیلات وقفی محلی در آنجاها نیز حمایت مینماید.
4. طرحهای وقفی؛ نهادهایی هستند که دبیرخانهی مرکزی اوقاف، فعالیتهای خدماتی عمدهی خود را از طریق آنها به اجرا درمیآورد. تنوع فعالیتها و اهداف کاری این طرحها به اندازهی تنوع زمینههای فعالیت صندوقهاست. این پروژهها به عنوان واسطه با عملکردی نهادینه، بخش اوقاف را با سایر بخشهای دولتی و مردمی پیوند میدهد.
5. سازمان سرمایهگذاری اوقاف؛ مؤسسهای که با تغییر و تحول ایجاد شد، تا بتواند الگویی نوین در تجربهی سرمایهگذاری اموال وقف، در زمینههای متنوع و با روشهای گوناگون باشد.
6. نظارت بر اوقاف؛ این نظارت میتواند فردی باشد و نیز میتواند در مورد موقوقات بزرگ تشکیلاتی صورت بگیرد. در هر حال این نظارت - چه فردی چه تشکیلاتی - هم در مورد فعالیت وقفی و هم در مورد روابط با سایر مؤسسات وقفی و غیروقفی باید روشی نهادینه و سامانیافته داشته باشد.
و در نهایت زیر نظر ادارهی مرکزی دولتی مسؤول مدیریت وقف در کشور و سایر دستگاههایی که قانون معین ساخته است صورت گیرد. این موضوع سؤالی را در ذهن پدید میآورد و آن اینکه آیا زمان آن نرسیده است که قوانینی برای تعیین شکلهای قانونی وقف و جایگاه دقیق موقوفات بر مبنای حجم و ارزش آنها یا بر مبنای معیارهایی دیگر تدوین گردد.
شبکه ی روابط عمومی دبیرخانهی مرکزی اوقاف
1. روابط با دستگاهها و دوایر رسمی دولتی، شامل:
- روابط تشکیلاتی دبیرخانه بر مبنای هرم تشکیلات دولت (برنامهی سازمانی) ؛
- روابط دبیرخانه با سایر دوایر دولتی بر اساس فعالیتهای مربوط به وقف.
2. روابط با طرفها (اشخاص و نهادها) ی خصوصی یا ملی
این روابط بر مبنای ضوابطی صورت میگیرد که اهم آنها عبارتند از:
- کارهای داوطلبانه و خیریه از درون ملت سرچشمه میگیرد و دبیرخانه باید تلاش نماید که این وضع ادامه یابد.
- دبیرخانه یک نهاد هماهنگ کننده و یاری دهنده است و جایگزین هیچکس نمیخواهد، باشد.
- فعالیتهایی که طرفهای خصوصی یا ملی انجام میدهند در صورت هم جهت بودن با اهداف دبیرخانهی مرکزی، از حمایت این دبیرخانه برخوردار میشوند.
- بعضی از اعضای جمعیتهای خیریهی فعال میتوانند در هیأت مدیرههای صندوقهای وقف عضویت داشته باشند.
- سعی در رشد تمایل مؤسسات بخش خصوصی جهت مشارکت در کارهای داوطلبانه و خیریه و نیکوکاری با اهدافی توسعه گرایانه؛
- سرمایهگذاری مشترک با مؤسسات مختلف بازار مالی به شرط رعایت احکام شرع توسط این مؤسسات.
روابط برون مرزی دبیرخانهی مرکزی اوقاف
هیأت اجرایی کنفرانس وزرای اوقاف و امور اسلامی (زیر نظر سازمان کنفرانس اسلامی) دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت را موظف نمود که گزارشی مطالعاتی را تحت عنوان دیدگاههای راهبردی ارتقای نقش توسعهای وقف تهیه و ارائه نماید. در همان زمان به دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت مأموریت داده شداز راه انجام تعدادی از طرحهای اجرایی مرکزی به هماهنگ کردن کارهای وقف بینالمللی اقدام نماید. از همین جا ابعاد اهمیت روابط برون مرزی دبیرخانه روشن میگردد. این ابعاد عبارتند از:
- نشان دادن چهرهی تمدن اسلامی کویت در خارج از مرزهای آن؛
- به دست آوردن پشتیبانی بینالمللی از تجربهی احیای وقف در کویت؛
- همکاری فنی و تبادل تجارب و اطلاعات با کشورهای مختلف اسلامی و مؤسسات بینالمللی و مراکز علمی جهان در زمینهی وقف و ارتقا و بالندگی نقش توسعهای آن.
- زمینهسازی برای ایجاد سازمانها یا تشکیلاتی هماهنگ کننده برای پیشبرد جنبش جهانی وقف؛
- ایجاد چارچوبهای هماهنگ به منظور گسترش و توسعهی سرمایهگذاریهای وقفی برون مرزی با مشارکت طرفهای بینالمللی.
همچنین روابط برون مرزی دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت گونههای مختلفی در این زمینه دارد که عبارتند از:
1. روابط خارجی دو جانبه با نهادهای دولتی مسؤول اوقاف و امور اسلامی در کشورهای عربی و اسلامی؛
2. روابط خارجی با مؤسسات منطقهای و سازمانهای بینالمللی؛
3. روابط برون مرزی در زمینهی طرحهای وقفی؛
4. روابط برون مرزی در زمینهی سرمایهگذاریهای وقفی؛
5. روابط خارجی با پژوهشگران و مؤسسات علمی.
برنامه ریزی در بخش وقف
1. مبانی و اصول راهبردی در برنامهریزیها؛ این اصول و مبانی، در واقع منابع تعیین راهبردهای دبیرخانه هستند و مهمترین آنها بدین شرح است: مبانی شرعی حاکم بر وقف، مبانی راهبردی استراتژی کشور کویت، ویژگیهای فرهنگی مردم کویت و شرایط جامعه و مشکلات پیش روی آن در توسعه، توانها و امکانات انسانی و مادی این کشور، و ویژگیهای مرحلهی کنونی و بالاخره چشماندازهای آینده.
2. روش تعیین اهداف و مقاصد راهبردی؛ این روش دارای دو جنبهی اصلی است: یکی جنبهی نهادی و اجتماعی آن است و دیگری جنبهی فنی و تخصصی آن. جنبهی نهادی و اجتماعی این روش بدین معناست که اهداف و استراتژی انتخابی باید متناسب با جامعه و نهادهای آن باشد و در میان مردم امری شناخته شده تلقی شود. استراتژی با این وصف، موضوعی بیگانه و غیرقابل پیروی از سوی مردم
به حساب نمیآید. بعد دوم یا جنبهی فنی استراتژی، موردی است که به شیوههای فنی و حرفهای برنامهریزی استراتژیک برمیگردد و آن را به صورت یک راهبرد آشنا و متناسب با مقتضیات عصر حاضر در میآورد.
3. ضوابط و چارچوب برنامهریزی راهبردی در دبیرخانه؛ به مسائلی اطلاق میشود که برنامهریز نمیتواند در تعیین استراتژی آنها را نادیده بگیرد یا به فراموشی بسپارد. در عرصه ی وقف چهار نوع ضابطه وجود دارد: شرعی، دولتی، اجتماعی و اقتصادی.
4. ضوابط برقراری رابطه بین برنامهریزی راهبردی درمسائل وقف و راهکارهای ایجاد اشتغال در شبکه ی مؤسسات وقفی. بر مبنای این ضوابط میبایست تأیید و همنوایی جامعه و نمایندگان آن در تشکیلات وقف نسبت به برنامهی توسعهگرایانهی وقف جلب شود.
5. رابطهی بین برنامهریزی راهبردی دبیرخانه و برنامههای اجرایی دوایر دولتی. بر این اساس تأیید و همنوایی سازمانهای دولتی ذیربط نسبت به برنامهی توسعهگرایانهی وقف جلب میگردد و این سازمانها تشویق بدان میشوند که پروژههای وقف را به اجرا درآورند یا در انجام آنها سهیم گردند.
مسؤولیت برنامه ریزی در مدیریت نهادهای وقف
تفاوت عمدهی برنامهریزی در حوزهی وقف با برنامهریزی در سایر حوزهها در این است که وقف ویژگیهایی دارد که باید در برنامهریزی ملاحظه گردد. مهمترین این ویژگیها یا به عبارت دیگر جنبههای قابل توجه در برنامهریزی وقف بدین شرح است:برنامهریزی در نهاد مرکزی ناظر بر امور وقف (دبیرخانهی مرکزی اوقاف) هم ضرورت پایبندی به سیستمهای دولتی طراحی پروژهها و برنامهها را مدنظر دارد و هم نیاز به انعطاف در تعیین حجم فعالیتها بر مبنای میزان همکاری مردمی را پیشرو دارد.
برنامهریزی در وقف به ضرورت تلاش برای جلب هرچه بیشتر حمایتهای مردمی و دولتی نسبت به طرحهای نهادهای وقف اهمیت میدهد
و از سوی دیگر نیاز به آن دارد که بر دادهها و اطلاعات مبتنی بر مطالعات عینی واقعیات و میزان همکاری و حمایت مردم نسبت به نهادهای وقفی تکیه کند.
علاوه بر اینها در برنامهریزیهای وقف میبایست اصل (شورا) در اتخاذ تصمیمات برنامهای رعایت شود ضمنا ضرورت دارد که صلاحیت قانونی همهی شیوههای کاری و برنامههای موجود در طرحهای وقف محرز گردد.
پژوهشهای علمی و برنامه ریزی جهت ایجاد تحول در بخش وقف
تصمیمات برنامهریزی در بخش وقف باید متکی بر نتایج پژوهشها و مطالعاتی باشد که مشکلات را تشخیص و ابعادشان را تعیین کرده باشند و نیز نیازها را نسبت به هم مقایسه کرده، موارد و محلها و اولویتهایشان را روشن ساخته باشند.در اینجاست که نیاز به استفاده از پیوند دادن پژوهشهای علمی با کارهای برنامهریزی شده در عرصهی وقف و نیاز به پارهای حمایتها از برنامههای علمی و مؤسسات ذیربط در چارچوب طرحهای تخصیص بودجه در بخش وقف روشن میشود.
زیرا پارامترها یا ملاکها ابزار اصلی سنجش هستند که همهی برنامهریزان در ارزیابی حجم هزینههای ضروری و هزینههای عملا پرداخت شده به کار میگیرند و این کار در همهی طرحها و برنامههایی که دارای برنامهریزی است اعمال میشود. میانگینهای اجرا نیز برای سنجش شایسته بودن یا نبودن کار دستگاههای اجرایی به کار میروند.
پایه های تشکیلاتی دبیرخانهی مرکزی اوقاف
مبانی ساختار تشکیلاتی دبیرخانهی مرکزی اوقاف
نظر به تفاوت کار نهاد مرکزی ناظر بر امور وقف (دبیرخانه) با کار سایر دستگاههای دولتی ضرورت دارد که با ویژگیهای خاصی سازماندهی در این نهاد با سایر دوایر حکومتی متفاوت باشد. مهمترین این ویژگیها بدین شرح است:هماهنگی و همخوانی کامل بین وظایف و تخصصهای نهادهای اصلی و پشتیبان،واگذاری بعضی از وظایف و فعالیتهای اجرایی به طرفهای غیردولتی و مؤسسات خصوصی، حفظ توازن و همنوایی تحرک مؤسسات خصوصی، حفظ توازن و همنوایی تحرک مؤسساتی که شبکهی تشکیلات وقف به شمار میآیند،
دقت در تحقق تعادل بین اصل تمرکز اختیارات و ضرورت توزیع و تفویض اختیارات در سطح دوایر خودگردان، ارزیابی مستمر کارهای انجام شده روانسازی کارها و مبنا قرار دادن قانون و شاخصهای تعیین شده برای انجام کار و تعیین کنندهی املاکهای خدمت.
زمینه های اصلی در مدیریت وقف
به طور کلی زمینههای کار مدیریت وقف در این موارد خلاصه میشود:- زمینهی برنامهریزی برای بخش وقف و مطالعات و پژوهشهای مرتبط با آن؛
- زمینهی جهتدهی و نظارت بر شبکهی مؤسسات وقفی و ایجاد هماهنگی بین عناصر تشکیل دهندهی آن؛
- زمینهی برنامهیهای توسعه و خدمات تخصصی که از محل درآمدهای وقفی برایشان هزینه میشود.
- زمینهی طرحهای وقفی؛
- زمینهی تبلیغ و ترویج برای برنامهها و طرحهای وقفی؛
- زمینه سرمایهگذاری داراییهای وقفی؛
- زمینهی مدیریت امور کارکنان و داوطلبان شاغل یا همکار در مؤسسات وقفی؛
- زمینهی مدیریت امور مالی وقف.
ساماندهی اطلاعات
برنامهی ایجاد تحول نهادی در زمینهی اطلاعات، مطرح شده از سوی دبیرخانهی مرکزی اوقاف اهدافی را پی میگیرد که مهمترین آنها عبارتند از:استفاده از سیستمهای جدید رایانهای، فراهم ساختن پایگاه پیشرفتهی اطلاعات وقفی، تلاش در ایجاد هماهنگی بین روشهای دستهبندی اطلاعات در درون هریک از کشورهای اسلامی از یک سو و در بعد اسلامی - جهانی از سوی دیگر و بالاخره گسترش کار در برنامههایی که تشکیل دهندهی سیستم مکانیزهی اطلاعات مدیریت اوقاف میباشند.
مدیریت اجرایی
مدیریت اجرایی دبیرخانهی مرکزی از ویژگیهای خاصی برخوردار است که اهم آنها به این شرح است:مسؤولان اجرا در تشویق و تحرک بخشی دستگاههای زیرنظر خویش، اصل را بر نوآوری و ابتکار قرار میدهند.
- در پیش گرفتن شیوهی مدیریتی که توازنی بین جمعی بودن بحث و بررسی، و فردی بودن تصمیم را برقرار میکند.
- حضور همیشگی مدیران اجرایی در بین کارکنان و ارائه الگوهای از خود به آنان؛
- فراهم ساختن بیشترین میزان تماس و هماهنگی بین واحدهای مختلف اجرایی و سطوح مختلف سازمانی؛
- تکیه و تأکید بر تکنولوژی مدرن اداری تا حد ممکن؛
- تضمین محرمانه بودن اطلاعات مربوط به اعیان وقف و بعضی از گروههای اجتماعی دریافت کنندهی کمک از محل درآمدهای اوقاف؛
- استفادهی روز افزون از قوانین و آییننامهها در عرصههای مختلف کار اجرایی اوقاف؛
- ایجاد چارچوب فرهنگی واحد و منسجم در مؤسسات وقف؛
- در پیش گرفتن بالاترین سطح تماس و رابطه با مؤسسات دولتی ارگانهای مردمی.
نظارت
بدون وجود سیستم نظارتی، تشکیلات اداری نمیتواند کامل تلقی شود. در اینجا تنها به ابعاد ویژگیهای مختلف نظارت در دبیرخانهی مرکزی اوقاف اشاره میکنیم:انواع نظارت و ابعاد و ویژگیهای آنها عبارتند از: نظارت درونی و خود کنترلی، شرعی، مردمی، دولتی، حقوقی، و حسابرسی مالی.
مدیریت پرسنلی
مدیریت پرسنلی در دبیرخانه دارای این ویژگیهاست:1. تأکید بر ضرورت ایجاد کادری از کارکنان متخصص و کاردان که قادر به تسلط بر کارهای تخصصی در زمینههای مختلف باشند.
2. بسیج کردن و به کار گرفتن نیروهای داوطلب؛ شایستگی و توانایی نهادهای مسؤول کارهای وقف در این است که بتوانند تلفیقی از کمکهای داوطلبانه (وقف و کمک مالی) از یک سو و انجام کارهای داوطلبانه و همیاری از سوی دیگر به وجود آورند. بر همین اساس اندیشهی »وقف وقت« در دبیرخانهی مرکزی مطرح شد و مورد توجه قرار گرفت.
دبیر خانه امیدوار است که با کمک طرح »وقف وقت« تحولی در پدیدهی کارهای داوطلبانه و همیاری ایجاد کند.
3. توجه به ارتقای توان حرفهای کارکنان به گونهای که توانشان با پویایی کار وقف و ویژگی اهداف و سرشت نهادی این کار سازگار و متناسب گردد.
4. برتری سیستم حقوق و پاداش به گونهای که آمیختهای از سیستم خدمات کارمندی، فعالیت خیریه و سرمایهگذاری وقفی باشد.
تحکیم ارزشهای مشترک
آنچه که دبیرخانه در تلاش است به عنوان ارزشهای مشترک در دل کارکنان جای دهد عبارتند از: جستجوی ثواب اخروی، احساس اتحاد و روحیهی کار تیمی یکپارچه، وفاداری و وابستگی به مؤسسه، داشتن تعهد، رعایت شور و مشورت، نوآوری و ابتکار، شایستگی، فعالیت مؤثر و ارائهی کار با کیفیت خوب.قوانین و سیستمها و رویههای تدوین شده
دبیرخانهی مرکزی اوقاف اقدام به تهیه و تدوین مجموعهای از مقررات نموده است که هدف از آنها روشن ساختن سیستمها و رویههای کاری در دبیرخانه است. مهمترین اجزای این مقررات و قواعد عبارتند از: نظامنامهی داخلی هیأت امنای امور وقف، برنامههای بودجه،اساسنامهی سراسری صندوقهای وقف و برنامهی اجرایی صندوقها، آییننامه فعالیت کمیتهی برنامهریزی، مقررات تنظیم و تدوین شده برای امور طرحهای وقفی که زیرنطر دبیرخانه به اجرا در میآیند، مقررات اجرای الگوهای ارزیابی حسن انجام کار، سیستم ثبت مرکزی و سپردن رسمی اسناد به دبیرخانه، آییننامهی به کارگیری دستگاههای رایانه، قانون جدید وقف و مبانی تعیین سرمایههای وقفی.
پایههای علمی کارهای نهادی و سازمانی
دبیرخانهی مرکزی اوقاف برنامهی تقویت پایهها علمی کارهای نهادی وقف را به این شرح تعیین و اعلام نموده است:- گردآوری و ایجاد ادبیات علمی لازم جهت تقویت کار نهادی و سازمانی در دبیرخانه مرکزی اوقاف؛
- گردآوری و ایجاد ادبیات علمی لازم در زمینههای کارهای خیریهی نیکوکاری و توسعه و کارهای داوطلبانه و همیاری؛
- محافظت از دستاوردها و فعالیتها و کارهای انجام شده؛
- جلب توجه و تشویق پژوهشگران و نویسندگان برای بررسی و عرضهی فرهنگ وقف در همهی ابعاد آن؛
- ایجاد یک هستهی روشمند برای آموزش فرهنگ وقف به مردم در همهی سطوح اجتماعی و آموزشی.
و اما دربارهی روشهایی که دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت در تقویت پایههای علمی کارهای نهادی در پیش میگیرد عبارتند از:
مستند سازی اسناد و رویههای کارهای درون مؤسسه، ترتیب دادن دیدارهای علمی، همکاری با پژوهشگران و مطالعه کنندگان، اجرا و تشویق کارهای پژوهشی و مطالعاتی، ترجمه از انگلیسی به عربی و بالعکس و انجام توافقهای علمی برای همکاری با مؤسسات فرهنگی و تحقیقاتی.
تبلیغات وقفی (کار رسانهای)
فلسفه و کار رسانهای دبیرخانهی مرکزی اوقاف از این عناصر اصلی پیروی میکند:- جایگاه وقف در اسلام به عنوان سنتی دیرینه که دارای بازدهی و فواید توسعهای برای جامعهی اسلامی است.
- قابلیت وقف در وارد شدن به زمینههای متعدد توسعه که در این رابطه هیچ چیز فعالیت وقفی را محدود نمیکند اگر اهداف و روشها شرعی باشند.
- احترام گذاشتن به اندیشهی مردم و پیامگیران تبلیغات پیامگیر تبلیغ و بیدار کردن عزم آنها در سازندگی و توسعه با روشهای نوین و به دور از شیوههای کهن وعظ و خطابه؛
- برجسته کردن امتیاز وقف از طریق بیان آمیختگی ارزشهای دینی و مدنی آن در تحول جامعه؛
- معرفی کار وقفی به عنوان یکی از راهکارهای آمیختن کار دولتی با کار مردمی.
اهداف تبیلغاتی و فعالیت رسانهای وقف را میتوان چنین خلاصه کرد:
بالا بردن آگاهیهای مردم دربارهی وقف، عرضهی حجم مناسبی از اطلاعات صحیح در این مورد به عامهی مردم، پیرایش مفهوم وقف در اذهان از شائبههایی که موجب کاهش تمایل مردم به وقف شده است.
و برطرف کردن شبهات نابجا در این رابطه، دعوت عموم به ایجاد موقوفات جدید متناسب به نیازهای جدید جامعه، فراهم ساختن همکاری و پشتیبانی مؤسسات مختلف دولتی و ملی نسبت به طرحهای وقفی، تشویق مردم به انتخاب شیوهی وقف به عنوان یکی از شیوههای موجود و پایدار در تأمین مالی طرحهای نیکوکارانه و توسعهگرایانه و سهیم کردن دیگران در تقویت وقف به عنوان پدیدهی کار دولتی - مردمی.
وقف و تجدید نظر در ساختار تشکیلات دولتی
وقنف در شکل و شمایل نوین خویش نقش مؤثری را در تسهیل فرآیند تجدید ساختار دولت ایفا میکند. این کار با تکیه بر این محورها صورت میگیرد:- بخش وقف میتواند مقدار زیادی از کارهای مربوط به خدمات و فعالیتهای توسعه را که از اهداف دولت است بر عهده گیرد.
- بخش وقف میتواند پارهای از برنامههای نهادهای دولتی را از طریق تأمین مالی طرحهایشان تقویت کند.
- بخش وقف این اممکان را به دولت میدهد که انجام بعضی از کارهای خود را به مؤسسات وقفی واگذار نماید.
- وقف میتواند تأمین مالی پروژههای زیربنایی را بر عهده گیرد.
- وقف ممکن است پروژههایی را به اجرا در آورد یا در آنها سهیم گردد که به بهبود شرایط رشد اقتصادی کمک نماید.
- جهتدهی پارهای از سرمایهگذاریهای وقف به نفع اجرای سیاست خصوصی سازی امری امکان پذیر است.
- وقف میتواند به طور مؤثر در برطرف کردن اثرات نامطلوب و جانبی خصوصی سازی در عرصههای اقتصادی و اجتماعی سهیم باشد.
هماهنگی بین المللی در عرصهی اوقاف اسلامی
اعضای محترم هیأت اجرایی کنفرانس وزرای اوقاف و امور اسلامی کشورهای اسلامی در گردهمایی دوم خود در تاریخ 17 ربیعالثانی 1416 (12 سپتامبر 1995) در جده از دولت کویت تقاضا کردند که گزارشی مطالعاتی را تحت عنوان »دیدگاههای راهبردی اعتلای نقش توسعهای وقف« را تهیه و ارائه نماید.آنان همچنین خواستار آن شدند که کویت هماهنگی همکاری کارهای وقف را در سطح کشورهای اسلامی بر عهده گیرد. در این راستا دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت متنی را تهیه نمود که در آن چند طرح اجرایی به منظور ایجاد هماهنگی در کارهای وقف در چارچوب دیدگاه استراتژیک اعتلای نقش توسعهای وقف طی سالهای 1420 -1418 ه ق (2000 -1998 م) پیشنهاد شده بود.
این بحث در کنفرانس جاکارتا در اکتبر 1997 نیز پیگیری شد. در طرحهای هماهنگی پیشنهادی، نحوهی برخورد با چند زمینهی مهم کار وقفی بررسی شده بود و بویژه تهیهی سری کتاب شناسی در زمینهی ادبیات وقف در کشورهای اسلامی و انتشار فصل نامهای بینالمللی در زمینهی وقف اسلامی ذکر و پیشنهاد گشته بود.
توسعهی مطالعات و پژوهشهای وقف، تهیه پایگاههای اطلاعات وقف اسلامی، آموزش کارکنان بخش وقف، معرفی تجربهی جدید و معاصر وقف اسلامی، تبلیغ برای روش وقف در میان مؤسسات ملی کشورهای مسلمان، ایجاد هماهنگی بینالمللی در زمینه سرمایهگذاریهای وقفی و ایجاد تحول در مقررات و قوانین وقفی از جمله موارد ذکر شده و پیشنهاد شده در متن تقدیمی به کنفرانس اسلامی بود.
لازم به یادآوری است که در سه سال آینده شاهد برنامهریزی برای اجرای طرحهای فوق و تدارک زمینههای اجرایی آنها خواهیم بود. ضمنا در همین مدت اجرای طرحهایی که کارهای مقدماتی آنها پایان پذیرفته است، شروع خواهد شد.
مهمترین ویژگیهای تجربهی وقف در کویت
در پایان این بررسی گذرا از جوانب متعدد تجربهی معاصر وقف در کویت، این تجربه را ارمغانی پربار در کارهای نهادی و سازمانی میبینیم. جلوههای این تجربه در مفاهیم و عناصر تشکیل دهنده و اصول پیوند دهندهی کارهای مختلف دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت تجلی یافته است و این به رغم جوان بودن تجربه و تازهکار بودن دبیرخانه که در نوامبر 1993 به وجود آمده، تحقق پذیرفته است.دلیل این موفقیت به نحوهی شکلگیری دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت بازمیگردد. این دبیرخانه حاصل تصمیمی ناگهانی و شتابزده نبوده است، بلکه حاصل تحقق بخشیدن به برنامههای راهبردی مؤسسات اسلامی طی سالهای 1995 -1990 که هدف آن احیای وقف و بازگرداندن نقش اجتماعی آن طرحریزی شده بود.
تجاوز کور و ظالمانهی عراق در سال 1990 راه را بر اجرای این طرح بست، لیکن خداوند متعال به روزهای مصیبتبار کویت پایان داد. اوضاع به روال عادی بازگشت و تنها سه سال پس از حوادث جنگ، دبیرخانهی مرکزی اوقاف کویت کار خود را آغاز نمود.
اگر بخواهیم توضیحی در مورد دستاوردهای تجربهی احیای وقف در کویت ارائه دهیم میتوانیم به طور خلاصه ویژگیهای اصلی این تجربه را بازگوییم. این ویژگیها خود سبب عمدهی دستاوردهاست. چکیدهی گزارش این تجربه را میتوان با ذکر ویژگیها خود سبب عمدهی دستاوردهاست. چکیدهی گزارش این تجربه را میتوان با ذکر ویژگیهای آن بدین ترتیب برشمرد:
1. فشردگی و فراوان دستاوردها در امر نهادسازی و سازماندهی؛
2. حالت استمرار و پویایی در کار؛
3. هدف اصلی تغییر و تحول بود.
4. نوآوری و ابتکار؛
5. ایجاد تعادل بین اصولگرایی و نوگرایی؛
6. رعایت تعادل بین شجاعت و عقلانیت در تغییر و تحول؛
7. پذیرش سیستم نهادی و سازمانی توسط کارکنان؛
8. تأکید بر محتوای نهادگرایی و نه قالبهای نهادینه؛
9. تقویت پایههای علمی؛
10. در پیش گرفتن روش مستندسازی؛
11. انعطاف پذیری در کار اجرایی؛
12. تأکید بر تخصص؛
13. تأکید بر ارزشهای مشترک کارکنان.
منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: داهی الفضلی
این مقاله در تاریخ 1403/4/03 بروز رسانی شده است:
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}